مواردی چون سیگار، مواد مخدر، مشروبات الکلی، و… موضوعاتی هستند که تا امروز اعتیاد به آنها به‌عنوان بیماری در علوم روان‌شناسی ثبت شده، اما در مورد استفاده از ابزارهای دیجیتال و اینترنت چطور؟ آیا ممکن است شخصی به استفاده از این ابزارها اعتیاد پیدا کرده باشد؟ در ادامه مطلب همراه تکبین باشید.

در صورت مثبت بودن پاسخ آیا این موضوع نیز می‌تواند اعتیاد محسوب شود یا فقط استفاده نادرست از این ابزارها خواهد بود؟ بررسی این موضوع از این نگاه که حتی اگر آن را اعتیاد در نظر بگیریم، علت این اعتیاد خود این ابزارها هستند یا مسائل دیگر تاثیرگذارند نیز بسیار اهمیت دارد. درست یا نادرست، استفاده بیش از حد از ابزارهای دیجیتال، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی یا حتی بازی‌های رایانه‌ای مشکلاتی را به همراه داشته که نگاه اکثر پژوهشگران را به خود جلب کرده است. تحقیقات متنوعی در این حوزه انجام شده و حتی آزمون‌هایی برای تشخیص اعتیاد به آنها طراحی شده که آنها را بررسی می‌کنیم.

اعتیاد تکنولوژی

اعتیاد تکنولوژیک واژه نسبتا جدیدی است، این‌که افراد تا چه میزان از ابزارهای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، می‌تواند اعتیاد یا عدم اعتیاد آنها به تکنولوژی را مشخص کند؟ دکتر مهرنوش دارینی، روان‌شناس و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با کلیک می‌گوید: «امروز با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم که میزان وابستگی افراد به ابزارهای دیجیتال آنقدر زیاد شده که موجب خلل و مشکل در زندگی آنها شده است.

در حال حاضر اعتیاد به وبگردی، فضای مجازی، پیام‌رسان‌ها، بازی‌های رایانه‌ای و… گونه‌های مختلف اعتیاد تکنولوژیک را شامل می‌شوند.» در کشور ما نیز ضریب نفوذ اینترنت و ابزارهای الکترونیک بسیار بالاست و افراد مختلف در سنین مختلف از این ابزارها استفاده می‌کنند. استفاده از هر ابزاری به‌طور عام دو لبه مثبت و منفی دارد و این افراد و فرهنگ استفاده از آن است که موجب استفاده از لبه مثبت یا منفی آن خواهد شد. دو دیدگاه کلی نسبت به مساله اعتیاد تکنولوژیک وجود دارد، در دیدگاه اول اعتیاد به خود ابزارهای دیجیتال مطرح می‌شود، ولی در دیدگاه دوم عوامل دیگری می‌تواند موجب استفاده بیش از حد از این ابزارها شود، ولی الزاما اعتیاد به این ابزارها مطرح نیست. دارینی می‌گوید: «بیماری‌های مختلفی از قدیم وجود داشته که امروز به کمک ابزارهای نوین شکلی جدیدتر به خود گرفته‌اند، به‌عنوان مثال سال‌های نه‌چندان دور افراد با شماره‌گیری تلفن به‌صورت تصادفی مزاحمت‌هایی ایجاد می‌کردند، آن بحث امروز در شبکه‌های اجتماعی با ابزارهای جدید و شکلی نو خود را عیان کرده است. تاکید ما این است که استفاده درست از ابزارهای دیجیتال، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی نه‌تنها ضرری ندارد، بلکه دارای منافعی است که این ابزارها به هرچه بیشتر شدن آن کمک کرده‌اند. اما مسائلی چون تنهایی افراد، ناتوانی در برقراری درست روابط بین فردی، کمبودهای روحی و روانی، خودشیفتگی و… می‌توانند موجب بروز خلل در رفتار انسانی استفاده‌کنندگان از ابزارهای دیجیتال و اینترنت شوند.» به گفته این روان‌شناس به‌طور طبیعی افرادی که این مشکلات را دارند در استفاده از این ابزارها شکل منطقی نخواهند داشت. نمونه‌هایی چون استفاده طولانی از ابزارهای دیجیتال یا برنامه‌ها و بازی‌ها، میزان اشتغال فکری زیاد به این ابزارها و… علائمی است که مشکل رفتاری افراد در استفاده درست از این‌گونه ابزارها را نشان می‌دهد.

فرهنگ‌سازی و هنجارها

برای شناسایی روش‌های درست استفاده از هر ابزاری ابتدا باید شناخت کافی از ماهیت و کارکرد هر یک از این ابزارها داشته باشیم، در بسیاری از موارد کشور ما واردکننده مواردی است که هنوز فرهنگ استفاده از آن وارد نشده است. به تعبیر بهتر فرهنگ استفاده از ابزارها معمولا دیرتر از خود ابزارها وارد می‌شوند. در حال حاضر در بخش‌های مختلف فناوری نیازمند فرهنگ‌سازی هستیم. فرهنگی که به نظر می‌رسد برعکس تصور که باید نگاه بالا به پایین به آن داشته باشیم بهتر است از دل مردم شکل بگیرد. به هر دلیل اگر فرهنگ مناسب و درست و همین‌طور شناخت خوب از ابزارهای دیجیتال در کشور شکل نگرفته به نظر می‌رسد با یک خرد‌جمعی می‌توان فرهنگ‌سازی را از لایه‌های پایین یا به بیان ساده‌تر از دل مردم ایجاد کرد.

به‌طور طبیعی حضور هر تکنولوژی جدید در هر فرهنگی با مقاومت‌هایی روبه‌روست تا زمانی که شناخت مناسبی از آن توسط اکثریت کسانی که از آن استفاده می‌کنند، به‌دست آید. بر همین اساس دکتر دارینی می‌گوید: «کارکردهای بسیار مناسبی از ابزارهای دیجیتال را می‌توان متصور بود که به ما کمک‌های شایانی می‌کنند، به‌عنوان مثال استفاده از بازی برای کودکان موجب ایجاد فعالیت در هر دو نیم‌کره مغز شده و به دست‌ورزی کودکان کمک می‌کند، اما نباید از مسائل مشکل‌دار این ابزارها نیز غافل شد، چراکه در صورت وابستگی بیمارگون به این ابزارها خلل و مشکل در زندگی روزمره ایجاد خواهد شد. یک روش ساده برای شناسایی اعتیاد افراد به این‌گونه ابزارها، جدا کردن مقطعی آنها از این ابزارهاست. اگر فرهنگ درست استفاده وجود نداشته باشد افراد جایگزین مناسبی برای سرگرم شدن نخواهند داشت. اتفاقا توصیه ما به افراد استفاده مناسب از این‌گونه ابزارها برای بهبود عملکرد در زندگی روزمره است تا جایی که خللی در رفتار روزمره زندگی‌شان ایجاد نکند.»

آزمون‌های اعتیاد

برای شناسایی این‌که افراد به اینترنت اعتیاد دارند یا نه، آزمون استانداردی به نام تست اعتیاد به اینترنت (IAT) وجود دارد که با استفاده از این آزمون و پاسخگویی به سوالات آن می‌توان میزان اعتیاد به اینترنت را مشخص کرد. سوالات مربوط به این آزمون در حوزه‌های مختلفی مطرح می‌شود: میزان زمانی که افراد در اینترنت هستند، ترجیح ماندن در اینترنت به حضور در کنار خانواده، افت کاری در کار یا درس، میزان کاهش تمرکز و این‌که چقدر بدون اینترنت، زندگی برای افراد کسالت‌آور می‌شود، موضوعاتی است که نظر کاربر بررسی می‌شود.

البته نگارش خاصی از این آزمون نیز برای گروه نوجوان و جوان طراحی شده که علت این امر به دلیل تفاوت مدل ذهنی افراد در این دو گروه سنی است. شاید علت این باشد که افراد نوجوان و جوان زمانی که به دنیا آمده‌اند ابزارهای دیجیتال وجود داشته‌اند، ولی افراد مسن‌تر تولد بسیاری از این ابزارها را به چشم دیده‌اند، پس قاعدتا دو‌نوع تفکر متفاوت دارند. دکتر دارینی در این‌باره می‌گوید: «آزمون‌های استاندارد برای کشورهای آمریکایی و اروپایی طراحی شده و اگر قرار باشد از آن برای ایران استفاده شود نیاز به بومی‌سازی است. باید هنجارها و ناهنجاری‌ها شناسایی شده و طبق فرهنگ موجود در ایران آزمون‌ها بومی شود. اما از نظر ظاهری در بسیاری از موارد افرادی که به استفاده از اینترنت اعتیاد دارند توسط روانشناسان قابل شناسایی هستند. البته معیارهایی برای شناسایی وجود دارد، اما این موارد باید درست تشخیص داده شود. به‌عنوان مثال افرادی که کسب و کاری مرتبط با ابزارهای دیجیتال دارند یا کار آنها با تکنولوژی عجین شده، ممکن است در شبانه‌روز هشت ساعت یا بیشتر از این‌گونه ابزارها استفاده کنند، اما این نمی‌تواند دلیل خوبی برای اعتیاد آنها باشد، اما اگر همین هشت ساعت برای سرگرمی و گذران وقت باشد به احتمال زیاد گونه‌ای از اعتیاد را شاهد هستیم.»